میثم شهسواری

حوزۀ فرهنگی ـ جغرافیایی هلیل رود در جنوب استان کرمان، که بخش قابل توجهی از حوضۀ آبریز جازموریان را در بر می گیرد، یکی از غنی ترین و در عین حال ناشناخته ترین مناطق باستان شناسی ایران است. یافته های گسترده از دوره های پیش از تاریخ تا دوران اسلامی، همچون مراکز شهری بزرگ هزاره سوم پیش از میلاد و شواهد منحصر به فرد هنر اَرَت/مَرهَشی، نشان دهندۀ جایگاه ممتاز این حوزه در تعاملات فرهنگی، اقتصادی و سیاسی فلات ایران و فراتر از آن است. با این حال، بررسی تاریخ پژوهش های باستان شناختی در این منطقه از اوایل قرن بیستم تا کنون، نشان از فراز و فرودهای جدی دارد. تا پیش از سال 1380، فعالیت های میدانی عمدتاً محدود، پراکنده و متمرکز بر چند محوطه شاخص مانند تل ابلیس، تپه یحیی و شهداد بود و بخش عمده حوزه هلیل در حاشیه توجه علمی قرار داشت. رخدادهای سال های 1379 و 1380، شامل حفاری های غیرمجاز گسترده و تخریب محوطه های متعدد، اگرچه آسیب های جبران ناپذیری به منابع فرهنگی وارد آورد، اما سبب جلب توجه داخلی و بین المللی به این حوزه شد. از این مقطع، پروژه های منظم تری تحت عنوان «کاوش نجات» و بررسی های مشترک داخلی و خارجی آغاز گردید؛ با این وجود، ضعف در تداوم کاوش ها، ناتمام ماندن پروژه ها، عدم انتشار کامل داده ها، محدود بودن اقدامات حفاظتی و فقدان طرح های بلندمدت، موجب شد ظرفیت های پژوهشی و حفاظتی منطقه به طور کامل بالفعل نشود. علاوه بر این، مشکلات ساختاری همچون ثبت محدود محوطه ها در فهرست آثار ملی، نبود حریم مصوب در اغلب آن ها، کمبود اعتبارات، و عدم پیوند منسجم میان مطالعات باستان شناسی، برنامه های حفاظتی، و عدم توسعه گردشگری فرهنگی، سبب شده است تا بخش قابل توجهی از داده های باستان شناختی این حوزه همچنان در معرض تهدید باشد. این پژوهش با نگاهی انتقادی، ضمن مرور روند تاریخی پژوهش ها، به آسیب شناسی این فرایند پرداخته و بر ضرورت بازنگری راهبردهای میدانی، تقویت همکاری های میان سازمانی، و ارتقای نظام مستندسازی و حفاظت، به عنوان پیش شرط های بهره برداری پایدار از میراث ارزشمند هلیل رود تأکید می کند.