میثم شهسواری

توتیا یا سرمه یک مادۀ مهم و جذاب است با خاصیت آرایشی و درمانی که از دوره های بسیار قدیم تا زمان حاضر مورد توجه و استفادۀ گروه های مختلف با استفاده های مختلف بوده است. این ماده که در واقع اکسید روی (اکسید زنگ) است در کوره هایی و طی فرایند مشخصی از سرب و روی به دست می آید. برپایۀ متون تاریخی یکی از مراکز مهم تولید توتیا در دوران قدیم کرمان بوده است که محصول آن زبانزد بوده و به عنوان سوغات رد و بدل می شده است. به نظر می رسد بیشترین و بهترین محصول توتیای کرمان در منطقۀ کوهبنان تولید می شده است. در بررسی باستان شناسی که در سال 1397 در شهرستان کوهبنان صورت گرفت، 23 محوطۀ فلزکاری کهن یا محوطه های شدادی سرب، مس و روی شناسایی شد که شواهد تولید توتیا از آن ها به دست آمد. مواد فرهنگی به دست آمده از این محوطه ها ـ که عموما در دامنه کوه و در حاشیه رودهای فصلی شکل گرفته اند ـ عبارت است از میخ های سفالی و سرباره ها که بر سطح پراکنده اند. در مواردی بقایای فضاهای معماری و کوره ها نیز قابل مشاهده است. در این پژوهش، که به دو شیوۀ میدانی و کتابخانه ای انجام شد، محوطه-های یادشده مورد مطالعه قرار گرفته اند. در شیوۀ کتابخانه ای از گزارش های باستان شناسی، گزارش های زمین شناسی و نیز از منابع دست اول تاریخی و جغرافیای تاریخی استفاده شده و در روش میدانی محوطه های مورد نظر بازدید شده و پس از ثبت و ضبط نمونه هایی از میخ های سفالی و سرباره ها، اطلاعات آن ها در فرم های خاص، درج و سپس طراحی و عکاسی و مقایسۀ گونه شناسی شدند. این پژوهش نهایتا به این نتیجه رسید که منطقۀ کوهبنان، همچنان که در متون تاریخی مشهور و معروف است، یکی از مناطق بسیار مهم و کلیدی در تولید توتیا بوده است و عموم محوطه هایی که در محدودۀ این شهرستان شناسایی و مطالعه شدند به دوره های اسلامی تعلق داشته اند.