میثم شهسواری

اهمیت راه ها و طرق ارتباطی در زندگی جمعی بشری امری بدیهی است و رشد و تعالی تمدن بشری با جاده ها ارتباط مستقیم داشته است. اهمیت راه ها تا بدان حد است که سطح فرهنگی هر منطقه و میزان توسعه آن را می توان با توجه به دوری یا نزدیکی آن به جاده ها تعیین کرد. جاده ها تنها مسیر آمد و شد مردم عادی، قوای نظامی و یا بستری که فعالیت های تجاری بر روی آن ها انجام گیرد، نبوده اند؛ بلکه به عنوان مهم ترین وسیله ارتباط جمعی، زمینه انتقال دستاوردهای فکری و فرهنگی انسان ها به یکدیگر را فراهم می کرده اند. جیرفــت دســتکم از دوران نوســنگی بســتری مناســب بــرای اســتقرارهای انســانی بــوده و پــس از آن، هســته ّ های تمــدن از آغازشهرنشــینی تــا دوران اســلامی در ایــن حــوزه شــکل گرفته اند. یکی از مراکــز شــهری دوران اســلامی در ایــن حــوزه شــهر کهــن جیرفــت اســت کــه به مرکزی راه بردی در مبــادلات بازرگانــی جنــوب کشــور بــدل شــده بــود. پراکندگــی مواد فرهنگی سطحی در ایــن شــهر نشــان از آبادانــی، رونــق و اهمیــت آن در میــان شــهرهای ایالــت کرمــان دارد؛ آنچنان کــه از یافته هــای باستان شــناختی و منابــع مکتــوب بـر می آیـد، تقریبا از سـده های میانـی اسلامی تـرک و تخریـب جیرفـت کهـن آغـاز و از سـده هشـتم هــ.ق. متـروک شـده اسـت. پـس از آن، شـهر جدیـد جیرفـت در اوایـل سـده چهاردهـم هــ.ش. پایه گـذاری شـد و گسـترش یافـت. شهر اسلامی جیرفت، از سکونت گاه های راه بردی در حوزه فرهنگی هلیل رود و جازموریان در فاصله سده ی نخست تا هشتم ه.ق بوده است. گستره ی پراکندگی مواد فرهنگی در این شهر نشان از آبادانی، رونق و اهمیت آن در ایالت کرمان دارد؛ چنان که وسعت آن با شهرهای نام دار آن زمان مانند ری، نیشابور و اصفهان برابری می کرده است. بر اساس یافته های باستان شناسی شهر جیرفت از آغاز اسلام تا سده ی چهارم ه.ق شهری متوسط در ایالت کرمان بود و گسترش آن از سده ی چهارم ه.ق آغاز شد. به نظر می رسد مهم ترین علت گسترش جیرفت، تغییر مسیر ارتباطی میان سواحل خلیج فارس و شمال کشور بود؛ زیرا تا این زمان، جزایر قیس (کیش) و سیراف بندرگاه های مهم خلیج فارس بودند و راه اصلی بازرگانی از این دو جزیره به سیرجان و سپس نواحی شمال می رفت؛ در حالی که از سده ی چهارم ه.ق با تغییر کرسی ایالت کرمان از سیرجان به بردسیر و اهمیت یافتن بندر هرمز به جای کیش و سیراف، راه ارتباطی هرمز-جیرفت-بردسیر به نواحی شمالی رونق بیشتری یافت و جیرفت به انبار کالاهای وارداتی و واسطه تجاری تبدیل شد. و در پی آن توجه حکام سلجوقی کرمان به جیرفت معطوف و به عنوان پایتخت زمستانی آن ها برگزیده شد. هم چنین وجود منابع و معادنی که مواد اولیه کالاهای صادراتی را تامین می کرد، گسترش بیشتر آن را در پی داشت. پس از آن با درگیری های حکام فارس، شبانکاره و غزها، جیرفت برای مدتی نقش راهبردی خود را از دست داد؛ اما از دوران قراختائیان رونق گذشته را بازیافت.