رضا صحت منش

انگلستان و روسیه در دوره قاجار، بر اساس امتیاز دولت کامله الوداد مبادرت به تأسیس کنسولگری در ایران نمودند. کنسولگری معمولا با اهداف بازرگانی ایجاد می شد اما گزارش ها و فعالیت چنین مؤسساتی بسیار فراتر از انگیزه ها و اهداف تجاری بود. پژوهش پیش رو قصد دارد به بحث درباره کنسولگری بریتانیا در مشهد بپردازد و به دنبال پاسخی برای این سوال است که: کنسولگری بریتانیا در مشهد بر اساس چه انگیزه ها و اهدافی تأسیس شد؟ با بررسی منابع این فرضیه مطرح شد که کنسولگری بریتانیا در مشهد بر اساس اهداف تجاری و سیاسی و در جهت پایش اقدامات روسیه در این منطقه ایجاد شد اما فراتر از آن دارای کارکردهای فراگیر اطلاعاتی، امنیتی و اجرایی در ایالت خراسان بود. داده های پژوهش با ابزار کتابخانه ای، از منابع تاریخی و نیز دو دسته اسناد فارسی و انگلیسی، فراهم آمد و با روش تبیین علی، در چارچوب رقابت بریتانیا و روسیه، به بحث پرداخته شده است. نتایج بحث حاکی از آن است که کارگزاران بریتانیا در رقابت با روسیه، مبادرت به ایجاد کنسولگری در مشهد نمودند. انگلیسی ها در پوشش کنسولگری در مشهد، اقدام به ایجاد یک شبکه اطلاعاتی نمودند که قصد آن پایش و رصد فعالیت های روسیه در آسیای میانه و مرزهای شمال شرقی ایران بود تا بتوانند اقدامات ضد انگلیسی روس-ها را در این ناحیه خنثی نمایند. علاوه بر این، با ایجاد کنسولگری در مشهد، ضمن حمایت از اتباع بریتانیا، موانع تجاری سر راه بازرگانی ایران و انگلیس را در این ناحیه مرتفع نمودند.