مهدی دهرامی

با همۀ اهمیت قالب مثنوی، بسیاری از صاحبان تذکره ها به این قالب توجه خاصی نداشته اند و در درج ابیات آن به شدت امساک کرده اند، تاجایی که علی رغم شهرت برخی شاعران در قالب مثنوی، اشعار منسوب به آنها در قوالب دیگر را ذکر اما از آوردن ابیات مثنوی شان صرف نظر کرده اند. هدف این مقاله نشان دادن انعکاس این قالب در تذکره های فارسی و علل توجه نکردن صاحبان تذکره به این قالب و سیر و دسته بندی چگونگی درج آن در برخی تذکره هاست. برای این منظور بیست تذکره فارسی مورد بررسی قرار گرفته است. مهم ترین دلیل درج نشدن مثنوی در تذکره، بلندی آنها، تمایل نداشتن نویسندگان به تلخیص و گزینش ابیات و دشواری انجام دادن تلخیص، محدودیت حجم تذکره، سلطۀ قوالب دیگر بر قوالب شعری، در دسترس نبودن منظومه ها و امثالهم است. در تذکره های اولیه(لباب الالباب و تذکره الشعرا)، اشاره ای به منظومه های شاعر نشده یا درصورت اشاره، از درج ابیات آن پرهیز کرده شده است؛ از اواخر قرن نهم، به دلایلی چون اکتفاکردن به ابیات برجسته و افزایش منظومه ها، تنها یک یا چند بیت محدود ذکرشده و به مرور افزایش یافته و در نهایت، صاحبان تذکره های اختصاصی و برخی تذکره های عمومی متأخر همچون مجمع الفصحا در آوردن ابیات مثنوی محدودیتی قائل نبوده اند. توجه نکردن به مثنوی موجب شده علی رغم باقی ماندن ابیاتی در این قالب از برخی شاعران در منابعی همچون فرهنگ لغات، ابهاماتی درمورد آثار و صحت انتساب آنها باقی بماند یا نتوان دانست چه موضوعی داشته یا در چه دوره ای از میان رفته است و براین اساس این دو دسته از منابع(تذکره و منابع فرعی همچون فرهنگ لغات) مکمل و مؤید یکدیگر قرار نگرفته اند.