مهدی وزینی افضل

با اولتیماتوم روسیه به مجلس دوم شورای ملی، فضای سیاسی ایران در قبال این تهدید، بسیار شکننده و چند دسته شد. در این بین مواضع شیخ محمد خیابانی حائز اهمیت است. او عقب نشینی در برابر تهدید روسیه را مخالف روح استقلال و قانون اساسی مشروطه می دانست و از نمایندگانی بود که به مقاومت در برابر روسیه، اصرار داشت و سخنرانی های تندی علیه روسیه انجام داد. خیابانی از ابتدای مطرح کردن اولتیماتوم روسیه در مجلس، در مقابل آن ایستاد و نطق ایراد کرد و سپس در چارچوب فعالیت های حزب دموکرات، سعی کرد سیاست مدارن را در برابر روسیه متحد نگه دارد. همچنین او با ایجاد هیجان عمومی و استفاده از نیروهای مردمی، سعی کرد فشار مضاعفی را علیه سیاست مداران محافظه کار و نیروهای طرفدار روسیه وارد آورد. منابع تاریخی دو دیدگاه کاملاً متفاوت نسبت به مواضع خیابانی در برابر اولتیماتوم روسیه دارند. دسته ای، صحبت ها و اقدامات خیابانی را خارج از عقلانیت سیاسی با توجه به بحران پیش آمده می دانند که یادآور اشتباه دیپلماسی اعصار گذشته در قبال روسیه بود که نتایج فاجعه باری برای ایران به دنبال داشت. دسته ای دیگر از حس وطن پرستی و آزادی خواهی خیابانی تمجید می کنند و مواضع شجاعانه او را در مقابل این اولتیماتوم تحسین می کنند. این گروه معتقدند اگر تفکر خیابانی به اجماع می رسید و کارشکنی هایی از داخل و خارج علیه او انجام نمی شد، بحران های بعد از اولتیماتوم به وقوع نمی پیوست. مقاله حاضر که با رویکردی تحلیلی تالیف شده است، در پی پاسخ به این سوال است که خیابانی در مقابل تهدید روسیه، به چه اقداماتی دست زد؟ چه مواضعی گرفت؟ و چه راه حل هایی برای خروج دولت از بحران ارائه داد؟