مهدی وزینی افضل

یکی از مهمترین سفرنامه هایی که در نیمه دوم قرن یازدهم هجری/ قرن هفدهم میلادی، در جهان اسلام نوشته شده، سـیاحتنامۀ اولیاء چلبی (1020-1093هـ.ق/1682-1611م)، سیاح اهل عثمانی و ملقب به ابن بطوطه ترک ها (بروسه لى ، 1342، ج 3: 15) است. اولیاء در طی بیش از چهل سال مسافرت در سرزمین های قلمرو دولت عـثمانی و برخی مناطق خارج از سلطه آن، مشاهدات خود را در سیاحتنامه ای ده جلدی ثبت و ضبط کرده است. برخی محققان آن را با سفرنامه شاردن مقایسه کرده و برخی آن را مفصل ترین سفرنامۀ تاریخ اسلام و بلکه جـهان دانسته اند که مانند دایره المعارفی به موضوعات مختلف پرداخته و اطلاعات ارزشمندی به دست می دهد. اولیاء در تحریر مشاهداتش به توصیف عمومی شهرها، تحلیل معنی اسم شهرها، روایت تاریخچه شهرها، عادات و عرف سکنه و اهالی شهرها، زیارتگاه ها، محصولات، خوردنی ها، نوشیدنی ها، مشاهدات عجیب و غریبش و زبان و مذهب اهالی شهرها پرداخته است. فون هامر پورگشتال مورخ اتریشی، نخستین مورخی است که در تالیف کتاب «تاریخ امپراطوری عثمانی» از سفرنامه چلبی یاد و از آن در تالیف آثارش استفاده کرده است (پورگشتال، 1387: ج 3: 2069).