رضا صحت منش

چکیده کتابچه های مالیاتی، از اسناد بسیار بااهمیت در عصر قاجار هستند. بیشتر این اسناد با خط سیاق نوشته شده بودند. این دسته از اسناد برای تبیین تاریخ اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و محلی دوران قاجار، دارای اطلاعات سودمندی هستند. نوشتار حاضر با رویکردی تاریخی و با شیوه آماری، قصد دارد کتابچه های جمع و خرج همدان و قراگوزلو را در سال های 1304 و 1306 ق، بازخوانی و پردازش نماید و در پی پاسخ به این سوال است که کتابچه های مالیاتی همدان و قراگوزلو مشتمل بر چه عواید، هزینه و اطلاعات اقتصادی است و چه کمکی به فهم تاریخ دیوانی و اقتصادی منطقه می کند؟ جهت پاسخ به پرسش مذکور، داده های اصلی از کتابچه های دخل و خرج مالیاتی همدان استخراج گردید. منابع دست اول تاریخی، اسناد، و تحقیقات جدید، برای توضیح اصطلاحات دیوانی و سیاقی موجود در کتابچه های مالیاتی مورد استفاده قرار گرفتند. نتایج پژوهش، حاکی از آن است که مالیات بر زمین های کشاورزی، مهمترین منبع مالیاتی همدان در عصر قاجار بود. در نظام قاجار، بیشترین حمایت مالی از قشون، توسط سران و سوار ان ایلی صورت گرفته بود که تا 73% درآمدهای مالیاتی را در بر داشت. در این راستا، بیشترین مخارج مالیاتی همدان، به سران قشون متشکل از عالی شأن، سران نظام و نیز هزینه نگهداری افواج، سواران و مستحفظین راه ها تخصیص یافته بود. سران قشون در همدان از ایل قراگوزلو بودند. فوج قراگوزلو، از قشون زبده قاجار محسوب می شد و منطقه ایلی آنان، همدان بود. بنابراین مزایا و مخارج سران و سواران ایل قراگوزلو از مالیات همدان پرداخت می شد. بعد از مخارج قشون، مصارف دیوانی، حقوق و مزایای حاکم و متولیان و نیز عوایدی کدخدایان قرار داشت. در حالی که ایالت همدان درآمد قابل ملاحظه مالیاتی داشت و بخش زیادی از درآمد اراضی آن جا روانه خزانه حکومت می شد، میزان اندکی از درآمدهای ایالتی به مصرف محلی و توسعه کشاورزی می رسید. همچنین سهم هزینه-های عمرانی و خدماتی در ایالت همدان بسیار ناچیز بود.