رضا صحت منش

آموزشِ نظام در دوره قاجار (1344-1209ق/1925-1794م) با هدف تحول در نظام و تجهیز آن به دانش جدید بود. این آموزش هم در بعد عملی، و هم با گشایش دارالفنون (1268ق/1852م) در بعد نظری صورت گرفت. این مسئله که این آموزش ها تا چه اندازه منجر به تحول نظام قاجار گردید، هدفی است که پژوهش پیش رو در پی آن است و قصد بازنمایی آموزش در نظامِ قاجاری را دارد. پژوهش پیش رو با روش آماری و توصیفی – تحلیلی در پی پاسخی برای این پرسش است که: آموزش نظری و عملی نظام چه تأثیری در رشد دانش نظامی و جایگاه نظامیان در دوره قاجار داشت؟ بررسی ها و مطالعات این فرضیه را مطرح نمود که آموزش نظامِ قاجاری وابسته به دولت های اروپایی بود و موجب تحول چشم-گیری در بخش های ستادی و میدانی نظام نشد؛ در نتیجه ساختار و کارکرد نظامِ قاجاری، سنتی باقی ماند. یافته های پژوهش حاکی از آن است که نظام قاجار بیش از یکصد و سی سال تحت آموزش عملی و نظری قرار گرفت اما شیوه های جذب نظامیان و احراز مناصب نظامی مبتنی بر نظام آموزشی نبود. بیشترین استخدام معلمان خارجی دارالفنون با فراوانی 26/29 درصد در زمینه نظامی بود. از میان 104 دانشجوی ورودی به توپخانه و پیاده نظامِ دارالفنون هیچ کدام به مقام مهمی در نظام دست نیافت و بیشتر فارغ التحصیلان این دو حوزه با فراوانی 34/41 درصد، جذب مشاغل اجرایی و به خصوص تلگراف شدند. مهم تر از همه، از میان آنان تنها 3 نفر برابر با 88/2 درصد به مقام معلمی پیاده نظام دارالفنون رسیدند.