مهدی دهرامی

توالی حوادث و سیر زمانی آنها در قرآن، سیری یکنواخت ندارد؛ بلکه زمان گذشته، حال و آینده با هم تلفیق شده و گاه در برخی سوره ها چند بار تغییر می یابند. این تمهید به دلایلی مثل کارکردهای تعلیمی، عبرت آموزی، پاسخ گویی به پرسش ها و ابهامات، بیان احکام اخلاقی و دینی و... بسامد فراوانی دارند. این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی مبحث «ترتیب» در «زمان دستوریِ» روایت های قرآنی را مورد توجه قرارداده و انواع بازگشت به گذشته(فلش بک) و کارکردهای بلاغی و هنری آن را بررسی می کند. بازگشت به گذشته در روایت های قرآن براساس میزان زمانی بازگشت، به دو دستة گسترۀ بلند و کوتاه تقسیم می شود که در نوع نخست برابر با زمان کوتاه زندگی عادی است و در نوع دوم فراتر از زندگی شخص و مربوط به آفرینش و خلقت است. این عنصر از نظر تناسب ساختاری با «اکنونِ» روایت یا وصف، در دو حوزة هم بافت و دگربافت قرار می گیرد. در هم بافت ضمن روایت یک داستان، به حوادث پیشین اشاره می شود؛ اما تکمیل کنندة همان داستان است. در حوزة دگربافت گاه در سوره های غیرروایی و حتی روایی، حوادثی وصف می شود که جزو اکنون روایت نبوده و خود روایت مستقلی هستند. جهش بازگشت از مبدأ زمانی نیز در سه حالت آینده به گذشته، گذشته به گذشته و حال به گذشته شکل-گرفته است. گسترة وسیع زمان، علاوه بر بخشیدن کیفیت ادبی و گستردگی محتوایی و دوری از یکنواختی، عامل مهمی در درک تناسب میان گزاره ها و آیات و ایجاد حالت تعلیق و جاذبۀ هنری در داستان های قرآنی است.