مهدی دهرامی

عنوان هر اثر ادبی مانند متن آن، محملی برای ایجاد صورخیال و تمهیدات هنری است و نویسنده یا شاعر سعی می کند به گونه ای آن را برگزیند که علاوه برآنکه محتوای اثر را بازگو کند، با به کارگیری خلاقیت های هنری و آشنایی زدایی، مخاطب را در اولین برخورد، از یک سو به ادبیت و موضوع متن آگاه نماید و از سویی دیگر، او را به مطالعه ترغیب کند. اگرچه متن اصلی بسیاری از آثار ادبی از حیث بلاغت مورد واکاوی قرار گرفته، به عنوان آثار از این منظر توجه جدی نشده است. هدف این مقاله نشان دادن چگونگی و انواع کاربرد صورخیال و صنایع بدیعی در عنوان منظومه های فارسی است که با روش توصیفی تحلیلی، با بررسی قریب به صد منظومه تا قرن دهم، مهم ترین صورخیال و صنایع بدیعی به کار رفته در آنها را نشان می دهد. در ادبیات پیش از اسلام و دوره های نخست ادبیات فارسی از نام آثار، به عنوان بستری برای ایجاد خلاقیت هنری کمتر استفاده می شده و به مرور تمهیداتی چون مجاز(با علاقه های سببیت و جزء از کل)، استعاره، ایهام، براهت استهلال، رعایت سجع و مواردی دیگر تبدیل به معیار مهمی در گزینش عنوان آثار قرار گرفته است. اهمیت این تمهیدات به خصوص در آثار غیرروایی به حدی است که گاه جنبه تناسب محتوا و عنوان کم رنگ شده است و عنوان بدون در نظر داشتن جنبه ادبی آن، گویای محتوا نیست؛ از همین روی صاحب اثر، در بخش های ابتدایی یا پایانی اثر، در وجه تسمیه عنوان، به ارتباط هنری عنوان و محتوا پرداخته و این شیوه، به عنوان سنت و امری رایج، جزیی از ساختار متن های ادبی قرار گرفته است.