مهدی دهقانی

در جامعه سنتی ایران و ازجمله در عصر قاجاریه، پیشرفت های فناوری و رسانه ای نوینی از قبیل تلویزیون، تئاتر و سینما وجود نداشت. به همین جهت، نگارندگان به ویژه سفرنامه نویس ها از یک سو برای بیان و ترسیم اماکن جغرافیایی خاصی از قبیل شهرها، دهات و جاده ها و مورخین از سوی دیگر برای تشریح مناسبات اجتماعی خاص از قبیل نشان دادن مهارت های فردی (هنر بازیگران دوره گرد، اسب سواری، تیراندازی، کارآیی شغلی) و اجتماعی (مراسمات مذهبی و همچنین منزلت اجتماعی بزرگان در قالب مراسماتی همچون تدفین، ازدواج و خلعت بران) به اصطلاح «نمایش» توجه داشتند. اصطلاح «نمایش» به جهت گستره و درنتیجه ابهام و پیچیدگی اش، معانی و مترادف های فراوانی در متون عصر قاجاری می یافت؛ در این میان می توان به واژگان مترادفی همچون «جلوه»، «سواد»، «قشنگ»، «مهارت» و «رشادت» اشاره کرد. بر این مبنا، پژوهش حاضر درصدد یافتن پاسخ به این پرسش است: اصطلاح نمایش در توصیفات مورخین عصر قاجاریه چه جایگاهی داشت؟ برای پاسخگویی، به این برآورد می رسیم که در نیمه نخست دوره قاجاریه اصطلاح «نمایش» در کلام و نوشتار مردمان زمانه به توصیفات سنتی حالات انسانی و پدیده های طبیعی اختصاص داشت؛ چنانکه، در عباراتی همچون «در کار چالاک شدن و درستى خود را نمایش دادن و هنرمند بودن»، «سنندج، سواد و نمایش‏ باشکوهى دارد» و «چهار هزار سوار که بر یک صف باشد، چقدر سواد و نمایش‏ دارد» بدان اشاره شده است. در نیمه دوم عصر قاجاریه، با ورود هنر عکاسی و رونق تصاویر اشخاص و منظره ها در روزنامه های خارجی و داخلی، اصطلاح «نمایش» کاربردهای بیشتری در متون تاریخی یافت؛ چنانکه اشراف و متمولین در کنار سایر اثاثیه و تمول شان علاقه خاصی برای به نمایش گذاشتن تصاویر خاص شخصیت های مشهور داخلی و خارجی داشتند. هدف از انجام اقدامات مذکور افزون بر علایق فردی و سیاسی، معمولا برای کسب شهرت و مشروعیت و همچنین نمایش تمول و تجمل بزرگان درباری بود. در این میان، می توان به توصیفی همچون «عمارت مجلل مسعودیه عکس‏هاى روزنامه‏سان ارتش امپراتوری، مجالس جشن پترزبورگ، امپراتور روس، ملکه روسیه، سرداران روسیه و غیره را نمایش‏ مى‏داد» اشاره کرد. پژوهش حاضر با استفاده از روش تحقیق تاریخی و شیوه جمع آوری داده های کتابخانه ای از منابع دست اول تاریخی پس از توصیف و طبقه بندی جنبه های گوناگون اصطلاح نمایش در توصیفات مورخین به تحلیل و تفسیر این ویژگی ها و تأثیرات مختلف آن در عصر قاجاریه می پردازد.