سعید امیرحاجلو

شهر اسلامی جیرفت از سکونت گاه های راهبردی در حوزه فرهنگی هلیل رود و جازموریان در فاصلة سدة نخست تا هشتم هجری بوده است. گسترة پراکندگی مواد فرهنگی در این شهر نشان از آبادانی، رونق و اهمیت آن در ایالت کرمان دارد؛ چنان که وسعت آن با شهرهای نامدار آن زمان مانند ری، نیشابور و اصفهان برابری می کرده است. پرسش اصلی این است که چه متغیرهای محیطی بر شکل گیری، گسترش و تخریب شهر کهن جیرفت در سده های نخست تا هشتم هجری اثر گذاشته است؟ فرضیات این پژوهش، با استناد به یافته های بررسی های میدانی باستان شناسی و رهیافت های تاریخی در مطالعه منابع مکتوب نقد و بررسی شده اند. سپس تحلیل و استدلال بر پایه نظریه بو م شناسی «کنت وات» صورت گرفته و نقش پنج متغیر ماده، انرژی، تنوع، فضا و زمان در سه فاز شکل گیری، گسترش و تخریب شهر مطالعه شده است. بر اساس یافته های باستان شناسی شهر جیرفت از آغاز اسلام تا سدة چهارم هجری، شهری متوسط در ایالت کرمان بود و گسترش آن از سده چهارم آغاز شد. به نظر می رسد مهم ترین علت گسترش جیرفت، تغییر مسیر ارتباطی میان سواحل خلیج فارس و شمال کشور بود. زیرا تا این زمان، جزایر قیس (کیش) و سیراف بندرگاه های مهم خلیج فارس بودند و راه اصلی بازرگانی از این دو جزیره به سیرجان و سپس نواحی شمالی می رفت؛ در حالی که از سده چهارم هجری با تغییر کرسی ایالت کرمان از سیرجان به بردسیر و اهمیت یافتن بندر هرمز به جای کیش و سیراف، راه ارتباطی هرمز ـ جیرفت ـ بردسیر به نواحی شمالی رونق بیشتری یافت و جیرفت به انبار کالاهای وارداتی و واسطه تجاری تبدیل شد. در پی آن توجه حکام سلجوقی کرمان به جیرفت معطوف و به عنوان پایتخت زمستانی آنها برگزیده شد. همچنین وجود منابع و معادنی که مواد اولیه کالاهای صادراتی را تأمین می کرد، گسترش بیشتر آن را در پی داشت. پس از آن با درگیر های حکام فارس، شبانکاره و غزها، جیرفت برای مدّتی نقش راهبردی خود را از دست داد؛ اما در دوران قراختائیان رونق گذشته را بازیافت. پس از آن در دوران تیموریان با کاهش اهمیت مسیر هرمز ـ جیرفت، به تدریج این شهر متروک شد.