سارا سقائی

حوضه فرهنگی هلیل رود به واسطه موقعیت های ویژه طبیعی، اقلیمی و قرار گیری در مسیر ارتباطات تجاری - فرهنگی از هزاره سوم قبل از میلاد تا دوران اسلامی از کانون های مهم اقتصادی درحوزه جنوب شرق ایران بوده است. در کناره هلیل رود و در این حوضه گسترده، محوطه های اسلامی بسیاری وجود دارد که نیازمند مطالعه و شناخت بیشتری هستند. بیشترین یافته فرهنگی در این محوطه ها قطعات سفال است. سفال قالبی از گونه های رایج سفالی در محوطه های دوارن میانی اسلامی در این حوزه فرهنگی است، که تاکنون گامی جدی در معرفی آن صورت نگرفته است. در این پژوهش، مستندنگاری و طبقه بندی داده های سفال قالبی حاصل از بررسی میدانی هفت محوطه (شهر قدیم جیرفت، محوطه حسین آباددهدار، محوطه مرتضی علی، محوطه حمیدآباد، محوطه سبزآباد و محوطه مشاع سلمان آباد) با استناد به مطالعات کتابخانه ای، میدانی و اطلاعات آماری و با هدف مطالعه و شناسایی گونه های مختلف سفال قالبی از نظر تکنیک ساخت، سبک، فرم و نشانه شناسی نقوش آنها و تبیین وجوه اشتراک و افتراق آنها با محوطه های همجوار و هم زمان با محوطه های دوران میانی اسلامی دشت جیرفت به انجام رسید. پژوهش به شیوه توصیفی ـ تحلیلی و تحلیل ها نیز بر پایه مقایسه انجام پذیرفته است. طبق منابع مکتوب جیرفت از سده نخست تا اوایل سده هفتم هـ.ق و تا قبل از حمله مغول یکی از شهرهای بزرگ و ثروتمند جهان محسوب می شد که اوج شکوفایی و رونق اقتصادی و صنعتی آن در سده های چهارم تا ششم هـ.ق بوده است. همچنین با توجه به وسعت 1200 هکتاری شهر قدیم جیرفت در حال حاضر، کاوش های صورت گرفته در شهر قدیم جیرفت، پراکندگی وسیع سفالینه‎های قالبی بر سطح محوطه شهر قدیم و همچنین بررسی محوطه های وسیع مانند حسین آباد دهدار، حمیدآباد و مرتضی علی و پراکندگی داده های باستان شناختی مانند سفالینه های قالبی در سطح این محوطه ها و دیگر محوطه های بررسی شده در حوزه فرهنگی هلیل رود، نشانگر وجود شهر های بزرگ و آباد و به عنوان مراکز اقماری شهر قدیم جیرفت در فاصله سده چهارم تا اوایل سده هفتم هجری بوده است. در نتیجه می توان اظهار داشت جامعه و شهر جیرفت دارای جمعیت زیاد، ثروتمند و مرّفه بوده است، که برای پاسخگویی سریع و تامین آسان نیاز این جامعه نیازمند استفاده از روشی در تولید بودند، تا بتواند با آن هم به تولید فراوان(سری سازی)، ظروف برسند و هم حس