سارا سقائی

شهر ناتل، یکی از شهرهای مشهور سده های اولیه ی اسلامی شمال رشته کوه البرز بوده که ویرانه های آن در میان جنگل های دهستان ناتل کنار (شهرستان نور) و در مجاورت روستایی با همین نام شناسایی شده است. با اتکاء به منابع تاریخی، این شهر در دوره ی عباسیان از بزرگترین شهرهای طبرستان محسوب می شد و دارای پادگان نظامی بوده است. اهمیت ناتل در نیمه ی دوم سده ی سوم ه.ق. به حدی بوده که «حسن بن زید علوی»، در مسجد جامع آن، از مردم منطقه برای تشکیل حکومت شیعه ی زیدی بیعت گرفت. با توجه به نقش کلیدی این شهر در ایجاد ارتباط میان تمدن های شمال ایران، انجام مطالعات باستان شناسی در آن ضرورتی مضاعف می یابد. از آنجاییکه ناتل کاملاً تخریب شده است، پرسش هایی درخصوص زمان حیات، فرم و عملکرد و تاریخ اضمحلال آن قابلیت طرح می یابد. در پژوهش حاضر، ضمن پاسخ به این پرسش ها، سازمان فضایی و الگوی استقراری شهر نیز بازیابی شده است. بدین منظور، کلیه اطلاعات مرتبط با این شهر از منابع مکتوب استخراج شد تا در تطبیق با نتایج مطالعات باستان شناسی به روش توصیفی - تحلیلی مورد استفاده قرار گیرند. به منظور تعیین فرم و ساختار فضایی این شهر، مطالعات میدانی به وسیله ی نگارندگان انجام شد که از آن جمله می توان به دو فصل کاوش در سال های 1387 و 1389 و بررسی سطحی سیستماتیک در سال 1392 اشاره نمود. در نتیجه ی این مطالعات مشخص شد که اگرچه شهر دارای پلان هشت ضلعی نامنظم و متفاوت از شهرهای فلات مرکزی ایران بوده، اما در محله بندی آن از الگوی رایج شهرهای مرکزی ایران (ارگ، شارستان و ربض) تبعیت شده است. در طراحی شهر ناتل، از رودخانه ی «شیم رود» در تحکیم استحکامات دفاعی جنوب شرق آن بهره برده شده و با حفر خندقی به موازات سایر دیوارها، سیستم دفاعی آن کامل شده است؛ همچنین، امنیت دیوارهای دفاعی ارگ حکومتی ناتل به وسیله خندقی جداگانه تأمین می شد.