سارا سقائی

تأکید ویژة دین مبین اسلام بر پاکی و طهارت، از نخستین دهه های ظهور اسلام، منجر به توسعة بناهای مرتبط با نظافت و طهارت از جمله گرمابه ها شد. در پی آن، حمام های عمومی به عناصر مهمی در ساختار شهرهای اسلامی تبدیل شدند. اگرچه، کاربردهای متفاوت گرمابه ها [1]، یکی از دلایل توسعه آنها بود، امّا اهمیت طهارت و نظافت در اسلام [2] نقش بسیار مهمی در شکل گیری و گسترش آنها داشت و ساختار، عناصر و جزییات معماری گرمابه تحت تأثیر مبانی فقهی و دینی قرار گرفت. در این مقاله، سعی شده است با استناد به آیات، احادیث، تعالیم دینی و روایات اسلامی، برخی از دستورهای دینی درباره ساختار معماری گرمابه ها بررسی شود و سپس مصادیق آن در نمونه های موجود از حمام های تاریخی تبیین گردد. بدین منظور، به منابع کتابخانه ای و به ویژه کتب دینی و متون تاریخی، مراجعه و مجموعه ای از این دستورات استخراج شد. سپس با بررسی ساختار، عناصر معماری، جزییات و تزیین برخی حمام های مرکز ایران، ارتباط این تعالیم دینی و مبانی فقهی با معماری حمام بیان شد. بر این اساس مشخص شد که تأکید بر پاک بودن آب در دین اسلام، نوع منابع آب حمام و همچنین حجم آب مخازن و حوض ها ـ بر اساس آب کُر ـ را تعیین می کرد. ارتباط فضایی میان بخش های مختلف حمام، علاوه بر مسائل مربوط با تأمین انرژی، تحت تأثیر اصل حرمت و پوشیدگی تعیین می شد. اهمیت نظافت موهای زائد، الزام وجود فضایی برای نگهداری اسباب و جامه ها و حتی توصیه هایی برای فروش سدر و ابزار گرمابه، موجب بروز تغییراتی در معماری گرمابه ها شد. تزیینات حمام محدود به نقوشی خاص بود و حتی دستوراتی نیز در باب لزوم محو کردن برخی نقش و نگارهای ناروا درون یا بیرون حمام در سده های نخستین وجود داشت. برای رعایت پاکی و جدایی نجاسات، تمهیداتی از جمله ایجاد اختلاف سطح در سربینه، تعدد حوضها و قرارگیری آبریزگاه ها در موقعیت هایی خاص اندیشیده می شد.