سعید امیرحاجلو

سفال دوره صفوی به دلیل حمایت حاکمان، تعاملات فرهنگی فرامنطقه ای و پیشینه غنی سفالگری ایران، تکامل زیادی یافت. این سفالینه ها در تنگ بری های معماری صفوی نیز نمود یافته اند. پرسش های مقاله اینست که پرشمارترین فرم های سفال صفوی در تنگ بری ها و دلایل به کارگیری آنها کدام است؟ اهداف این پژوهش، گونه شناسی پرکاربردترین فرم های تنگ بری در کوشک هشت بهشت و کاخ عالی قاپو در اصفهان، بررسی تطبیقی فرم سفال صفوی و آرایه های تنگ بری و تحلیل علل به کارگیری فرم سفالینه ها در تنگ بری ها است. داده ها به روش های میدانی و اسنادی گردآوری و با شیوة توصیفی ـ تطبیقی پردازش شده اند. بر این اساس، پس از دسته بندی و گونه شناسی فرم های سفال دورة صفوی، به توصیف این گونه های سفالی و تبیین ویژگی های شاخص در فرم آنها پرداخته شده، سپس هر یک از فرم های تنگ بری در دو بنای مورد مطالعه، با فرم های سفال دوره صفوی مطابقت داده شده است. همچنین، گونه شناسی آرایه های تنگ بری صورت گرفته و پرکاربردترین فرم های سفال در این آرایه ها شناسایی شده است. پس از آن به تحلیل عوامل مؤثر بر کاربرد و فرم آرایه های تنگ بری پرداخته شده و عوامل زیباشناسی، فنی و هنری، گرایش های اخلاقی، سلایق شخصی و ارتباط این فرم ها با ادب فارسی بررسی شده است. از نتایج این پژوهش، معرفی صراحی ها ، قمقمه ها و ابریق ها به عنوان سفالینه های مورد علاقه شاهان صفوی است. همچنین کوزه یا خمره از شکل های پرکاربرد در تنگ بری این دو بنا است. شمار واژگان مرتبط با این فرم ها در منظومه های صفوی نیز پرکاربردترین سفالینه ها را معرفی می کند. از سوی دیگر، احتمالاً برخی از تنگ بری-ها از نمونه های فلزی و شیشه ای تأثیر پذیرفته اند. همچنین، سطوح عمودی دیوار های عالی قاپو و تقسیمات افقی دیوارهای هشت بهشت، در انتخاب فرم تنگ بری ها تأثیرگذار بوده اند. تنگ بری های حجیم تر و بزرگ تر که مکانی برای نگهداری سفالینه های نفیس بوده اند، در بخش های پایین تر اجرا شده اند. به نظر می رسد معماران صفوی از نقش تنگ بری ها در شکستن پژواک صدا آگاهی داشته اند و چنین شیوه ای را برای تزیین اتاق های موسیقی و بزم در این دو بنا برگزیدند. همچنین علایق و گرایش های اخلاقی شاه عباس اول و شاه سلیمان اول در نحوه شکل گیری تنگ بری ها مؤثر بوده است.