سعید امیرحاجلو

شکل گیری طبقات اجتماعی و آغاز شهرنشینی، تشکیل دولت های محلّی، افزایش جمعیت های انسانی و مهاجرت های قومی، سبب فزونی یافتن درگیری میان جوامع انسانی شد. ساخت حصار و استحکامات دفاعی و نظامی پاسخی به این درگیری ها و برخوردها بود. موقعیت جغرافیایی اصفهان در مرکز فلات ایران و به عنوان پایتخت در برخی ادوار اسلامی، باعث شده بود از این استحکامات دفاعی و نظامی بی نیاز نماند. در این مقاله، نخست ساختار معماری و کارکردهای اصلی و فرعی قلاع دفاعی سه گانة اصفهان یعنی طبرک (یا سارویه در مرکز شهر)، آتشگاه (یا ماربین در حاشیة شهر) و شاهدژ (در بیرون از شهر) مطالعه شده است. گردآوری یافته ها از طریق بررسی میدانی نگارندگان در آثار باقیمانده، پژوهش های جدید و متون تاریخی صورت گرفته است. سپس با تحلیل یافته ها، الگوی ساخت این استحکامات تبیین شده است. در این تحلیل که با مقایسة ساختار معماری، مصالح و کارکردهای سه مجموعه صورت گرفته، برخی مشابهت ها و تفاوت ها میان معماری استحکامات دفاعی سه گانة شهر اصفهان تبیین شده است.