سعید امیرحاجلو

اقدامات شهرسازی شاه عباس اول اوج فعالیت های عمرانی در سده های متأخر اسلامی ایران است. یکی از این اقدامات، احداث راه اصفهان فرح آباد ساری بود. از عناصر شاخص معماری درطول این مسیر اقامتگاه های شاهی بود که ب هدستور شخص شاه بنا شدند و شاهان این سلسله در سفرهای خود به نواحی شمالی در این منازل میا نراهی اقامت میک​ردند. با بررسی و مکان یابی این اقامتگاه های شاهی درنواحی شمالی اصفهان این سؤال به ذهن می رسد که چرا برخی از این اقامتگاه ها به تدریج توسعه یافتند و به مراکز شهری بزرگ و مهمی تبدیل شدند درحالیک​ه برخی دیگر از اواخر عصر صفوی کمک​م بلااستفاده، متروک و تخریب گردیدند؟ در این مقاله، ابتدا سه اقامتگاه شاهی دوران صفوی در شمال اصفهان معرفی و ساختار فضایی و بافت پیرامون آنها تحلیل شده است. سپس دلایل تبدیل اقامتگاه شاهی دولت آباد به شهری بزرگ و مؤثر در مناسبات فرامنطقه ای اصفهان و علل عدم رشد و توسعه دو اقامتگاه علی اباد ریگ و دمبی و تخریب آنها، از منظر باستا ن- زیست بو م شناسی مورد بررسی قرار گرفته است. روش تحقیق در این مقاله میدانی تاریخی تحلیلی است؛ بدین ترتیب که ابتدا مطالعات تاریخی به ویژه در سفرنامه های دوران صفوی و پس از آن صورت گرفته است تا بتوان درباره مسیرهای ارتباطی و منازل میان راهی آن دوران آگاهی کسب کرد. سپس بررسی پیمایشی به روش مکان نگاری برای شناسایی و ثبت آثار صورت گرفته و یافته های بررسی پیمایشی میدانی با اطلاعات حاصل از منابع مکتوب )تواریخ، کتب جغرافیایی و سفرنامه ها( مطابقت داده شده است و اقامتگاه های مورد اشاره مستندسازی شدند. پس از بررسی میدانی در محل آثار مورد اشاره و مطالعات تاریخی، نگارندگان به تحلیل عوامل اثرگذار بر روند شکل یابی و تخریب این آثار پرداخته اند. بر این اساس در فاز مکان یابی و شکل گیری این اقامتگاه ها، متغیرهای بوم شناختی فضا، ماده و تنوع نقش اثرگذاری داشته اند؛ در حالیک​ه در فاز تخریب، دو متغیر فضا و انرژی دارای بیش ترین نقش بوده اند.