سعید امیرحاجلو

دشت مورچه خورت بخشی از ناحیه برخوار کهن در شمال اصفهان و مرکز ایران است. به دلیل عبور یکی از شاهراه های ارتباطی شمال ـ جنوب ایران از این دشت و تبدیل آن به یک نقطه گره در شبکه راه های ارتباطی منطقه، شواهد باستان شناختی فراوانی را در خود جای داده است. یکی از این آثار، قلعه وسیع و چندطبقة مورچه خورت است که می توان آن را یکی از زیباترین قلاع روستایی ایران دانست. در این مقاله، تلاش شده است شکل گیری و توسعة این قلعه روستایی بر مبنای متغیر بوم شناسی فضا تبیین شود. بدین منظور، یافته-های بررسی های میدانی با اطلاعات منابع مکتوب تطبیق داده شد و سپس تحلیل یافته ها بر اساس نظریة بوم شناسی کنت وات و نقش متغیر فضا در شکل گیری و توسعه این قلعة روستایی صورت گرفت. بر این اساس، در فاز شکل گیری و توسعه این قلعه روستایی، قرارگیری آن بر سر تعداد زیادی از راه های ارتباطی شمال اصفهان و تبدیل آن به یک نقطه گره باعث شده بود مراکز خدماتی برای خدمت رسانی به کاروانیان در آن به طور مداوم به فعالیت بپردازند. این موقعیت ویژه، آن را در معرض خطر هجوم ها و نبردها نیز قرار می-داد؛ چراکه ورود به اصفهان و نواحی جنوبی ایران، مستلزم عبور از کو های کرکس و مورچه خورت بود. این امر، تدابیر دفاعی و امنیتی را در ساخت وسازهای قلعه ضروری می ساخت. از سوی دیگر، قرارگیری مورچه-خورت در حاشیه دشت و دامنه کوه های کرکس و وجود شکار فراوان، امکان تبدیل آن را به شکارگاه های شاهان و حاکمان اصفهان فراهم کرده بود.