سعید امیرحاجلو

ضعف و بی تدبیری شاهان و دولتمردان در اواخر دوران صفوی زمینه را برای قدرت طلبی گروه های مختلف داخلی و خارجی فراهم کرد. در این میان، هجوم اشرف افغان؟ به ایران و تاخت و تاز او در شهرهایی که در دوران نه چندان دور، از شکوه و رونق فراوانی برخوردار بودند، مصائب جبران ناپذیری بر جامعه ایرانی آن روزگار وارد کرد. جمعیت بسیاری از دم تیغ گذشتند و شهرها و روستاهای زیادی با خاک یکسان شدند؛ چنان که پس از آن هیچ گاه روی آبادی و توسعه به خود ندیدند. اگرچه قبل از آن، نظیر چنین واقعه ای در تاریخ ایران به وقوع پیوسته بود و هجوم اقوام مغول و تیمور آسیب های مشابهی بر اقتصاد، فرهنگ، سیاست و جامعه ایران وارد کرده بود؛ اما واقعه هجوم افغان ها چنان بزرگ و هولناک در ذهن مردم ایران شکل گرفته که بسیاری از مردم، هنوز داستان های مختلفی دربارة آن به زبان می آورند و ویرانه های برخی شهرها و روستاها را به این هجوم نسبت می دهند. این در حالی است که گاه بقایایی از یک شهر یا روستای متروک در مجاورت یا نزدیکی مراکز سکونتی امروزی وجود دارد که ویرانی آن نه به دلیل هجوم و ویرانگری افغان ها؛ بلکه به دلایل مختلف اقتصادی، سیاسی، آب و هوایی و اقلیمی بوده است و البته مطالعه این علل و زمینه ها در ترک و تخریب آن شهر یا روستا، مجالی دیگر را می طلبد. اما سؤال این است که پیامد هجوم افغانها در روند حیات شهرها و روستاهای ایران چه بود و اساساً کدام مراکز شهری یا روستایی از این تاخت و تاز بیشترین آسیب را دیده اند تا جایی که پس از آن، متروک و تخریب شده اند؟ در این مقاله ابتدا در یک مطالعه تاریخی، هجوم های افغانان و مسیرهای حرکتی آن ها بررسی شده است. سپس با نوشته های منابع مکتوب دست اول و همزمان با این واقعه دربارة وضعیت تداوم یا پایان حیات در شهرها و روستاهای مرکز ایران مطالعه شده است. در مرحله بعد، نتایج بررسی های میدانی نگارنده در نواحی شمالی دشت اصفهان (نواحی برخوار کهن) و یافته های این بررسی مورد مطالعه و تحلیل قرار گرفته و در نهایت با تطبیق نتایج و یافته های باستان شناسی، نوشته های تاریخی و مسیرهای حرکت افغانان، تحلیل و جمع بندی صورت گرفته است.