سعید امیرحاجلو

درگیری میان جوامع انسانی در پی آغاز تمدن، شکل گیری نظام طبقاتی و پیدایش دولتهای کوچک و بزرگ افزون تر شد و پی ریزی سازوکارهای دفاعی درون شهری و برون شهری بیش از پیش اهمیت یافت. گاه حصاری نفوذناپذیر و خندقی عمیق گرداگرد شهرها و روستاها ساخته می شد و گاه با ساخت پُست ها و قلاع دفاعی در جاده های منتهی به شهرها امنیت جوامع تأمین می شد. عظمت و ثروت منطقة جیرفت در دوران اسلامی، که به واسطۀ حضور بازرگانان خارجی و داخلی به دست آمده بود، از یک سو و دوری از مراکز حکومت و نزدیکی به حوزۀ نفوذ اقوام مهاجم و غارتگر از سوی دیگر، نیاز به این استحکامات دفاعی و نظامی را در جیرفت دوچندان کرده بود. در این مقاله، نخست به بررسی شواهد باقی مانده از قلاع دفاعی ـ نظامی پیرامون شهر قدیم جیرفت پرداخته شده و ویژگی های معماری این قلاع تبیین شده است. سپس در مقایسه ای تطبیقی و با مطالعۀ منظر فرهنگی ـ جغرافیایی جیرفت، سیستم دفاعی این شهر در صدر اسلام تا سده های میانی تحلیل شده و ساخت وسازهای نظامی و دفاعی منطقه در بستر رویدادهای تاریخی ـ سیاسی تبیین شده است. گردآوری اطلاعات در این پژوهش، به شیوۀ بررسی میدانی و مطالعۀ اسنادی صورت گرفته و برای تحلیل یافته ها، ضمن تبیین الگوی ساخت این قلاع، مقایسه ای تطبیقی صورت گرفته است. برپایۀ این تحلیل، ارتباط بسیار قوی میان دو قلعۀ سموران و سلیمان وجود داشته است و این دو دروازۀ ورودی شهر جیرفت در دو سوی دشت، از سمت جنوب عمل بودند. هم چنین برای تقویت سیستم دفاعی این شهر، قلاع کوچک تری مانند قلعۀ جَمُلی، در شمال دشت و در منطقة کوهستانی دلفارد و قلعۀ ملک آباد ـ زاخت در جنوب دشت با کارکردهایی همچون پاسگاه نظامی، برج دیده بانی یا انبار تسلیحات ساخته شده بود که بخشی از استحکامات دفاع منطقه ای به شمار رفته و نقش مهمی در حفظ امنیت ساکنان دشت داشته اند.