سعید امیرحاجلو

اصفهان از صدر اسلام نقش مهمّی در تحوّلات سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی کشور داشت و در دوره هایی از جمله، عصر سلجوقی به عنوان مرکز حکومت برگزیده شد. در عصر سلجوقی، گسترش راه های ارتباطی اصفهان با نواحی دیگرِ به منظور سهولت مبادلات و دسترسی به تمامی قلمرو حکومت ضرورت بیشتری یافت. به تبع آن، بر شمار بناهای خدماتی، نظامی و تجاری میان راهی افزوده شد؛ چنان که بناهای قدیمی بازسازی و بناهایی نیز از نو ساخته شد. پرسش های اصلی مقاله این است که تأثیر عوامل جغرافیایی و اقلیمی بر معماری بومی این بناها چگونه است؟ و ارتباط میان این بناها و شبکه راههای ارتباطی شمال اصفهان چگونه قابل بازسازی است؟ در این مقاله، بناهای میان راهی شمال اصفهان، توصیف و تأثیر عوامل بوم شناختی بر مصالح و الگوی معماری آنها تبیین و نحوه ارتباط آنها با یکدیگر تحلیل شده است. سپس بر اساس یافته های باستان شناسی و منابع تاریخی، شبکه راههای ارتباطی این ناحیه در دوران سلجوقیان تبیین شده است. این محدوده در متون تاریخی با نام ناحیه » بُرخوار « معرفی شده و از حصار شهر اصفهان تا رشته کوه های کرکس در شمال را دربر می - گرفته است. روش گردآوری اطّلاعات، میدانی و اسنادی است و یافته ها به روش توصیفی، مقایسه ای، تحلیلی ارائه شده اند. در نهایت، چهار بنای میان راهی رباط سلطان، دهچی مورچه - خورت، قلعه اتابکی و چاله سیاه کهنه از این دوره معرّفی شده و راه هایی که از محل این بناها می گذشته، بازسازی شده اند. سپس بر اساس وضعیت جغرافیایی، ابعاد و کارکرد فضاهای این چهار بنا، راه های ارتباطی درجه یک و دو معرّفی شده است.