سعید امیرحاجلو

روستاها از مراکز مهم تأمین نیازهای زیستی و اقتصادی جوامع هستند و بر پایه نظریه «سیستم های جهانی» والرشتاین، هسته های شهری برای تأمین پایدار منابع، به مناطق پیرامونی [روستاها] متکی بوده اند. بنابراین، تداوم حیات اجتماعی و اقتصادی روستاها اهمیت داشت و با توجه به ثروت انباشته در روستا، منابع کشاورزی و فاصله از راه ها، تدابیری در تأمین امنیت اقتصادی و اجتماعی روستاها اندیشیده می شد. این در حالی است که در مطالعات باستان شناسی دوران اسلامی تمرکز بر شهرها و بناهای فاخر، سبب غفلت از بافت های روستایی شده است. یکی از این روستاهای تاریخی، «دُرمیان» در دشت بُرخوار در شمال شهر اصفهان است. دُرمیان از دو بخش اولیه و متأخر تشکیل شده است. به نظر می رسد بخش اولیه آن قبل از عصر قاجار متروک شده و بخش متأخر، در دوره قاجار شکل گرفته است. هدف این مقاله، مطالعه ویژگی های معماری و تحلیل فضایی روستای دُرمیان است. پرسش اینست که سازمان فضایی درُمیان چه ویژگی هایی دارد و از چه عواملی تأثیر پذیرفته-است؟ داده ها به روش های «میدانی» و «اسنادی» گردآوری شده و روش پژوهش «توصیفی ـ تحلیلی» است. بر اساس نتایج، سازمان فضایی روستای اولیة دُرمیان از نوع روستاهای متمرکز و فاقد استحکامات دفاعی و نظامی است و واحدهای معماری پیرامون حیاط های مشترک تجمیع شده اند. اما دُرمیان متأخر، بر پایة الگوی قلاع اربابی برخوار شکل گرفته و متشکل از ارگ میانی با نقشه چهاربخشی و نُه واحد معماری با حیاط مرکزیِ مشترک پیرامون ارگ است. فراوانی فضاها و عناصر ذخیره سازی در درمیان متأخر نشانگر تولید مازاد است. حصار و چهار برج ، پشت بندهای ذوزنقه ای شکل برای استحکام حصار و فشردگی بناهای داخلی، از جمله تدابیر امنیتی در درمیان متأخر است. بنابراین تولید مازاد بر نیاز، نقش احتمالی روستا به عنوان تأمین-کنندة نیازهای زیستی و اقتصادی اصفهان، قرارگیری بر سر شاهراه اصفهان ـ تهران (پایتخت قاجاریان) و موقعیت آن به عنوان یکی از دروازه های شمالی دشت اصفهان، بر سازمان فضایی روستا اثرگذار بوده است.