سعید امیرحاجلو

گسترش بسیاری از مراکز شهری و روستایی دشت بُرخوار در دوران صفوی، متأثر از موقعیت آن در شمال شهر اصفهان و بر سر شاهراه شمالی اصفهان بود. وجود کاروانسراهای سلطنتی (مادرشاه و شیخ علیخان)، شهر نوبنیاد دولت آباد (محل آماده شدن شاه برای سفر به مشهد، فرح آباد ساری و اشرف البلاد)، مدرسه ناشناخته اما فاخر جعفرآباد و ده ها اثر از دوران صفوی در برخوار، نشانگر اهمیت این دشت در دوران صفوی است. پرسش اینست که سکونتگاه های دوران صفوی در دشت برخوار چگونه توزیع شده و روابط و سلسله مراتب فضایی آنها چگونه است؟ روش گردآوری داده ها «میدانی ـ اسنادی» و روش پژوهش «توصیفی ـ تحلیلی» است. تحلیل ها از نوع «تحلیل فضایی» و بر پایه نظریه مکان مرکزی و الگوی شش ضلعی های کریستالر است. بر پایة این نظریه، گاه در یک محدودة جغرافیایی کاملاً مسطح یک یا چند کانون جمعیتی بزرگ تر از مراکز دیگر است و کمیّت کالاها و خدماتی که در این کانون ها عرضه می شود، بیش از سکونتگاه های پیرامونی است. اگر نقشه توزیع آثار با شبکه شش ضلعی ها منطبق شود، کانون های بزرگ در مرکز شش ضلعی ها و مراکز کوچک تر روی اضلاع قرار می گیرند. شعاع این شش ضلعی ها تابع مسافتی است که ساکنان یک مرکز برای تأمین نیاز خود در یک روز می پیمایند. بر اساس نقشه همپوشانی آثار دوران صفوی برخوار و شش ضلعی های کریستالر، مراکز کانونی در دوران صفوی شامل مورچه خورت، گز، دُرمیانِ شاپورآباد، دولت آباد قدیم، جعفرآباد، دُمبی و روستای شاهوازی کمشچه بود. حجم و کمیت مواد فرهنگی سطحی نیز تأییدکنندة مرکزیت این محوطه هاست. در همین دوران، روستاها و سکونتگاه های دیگری در درجه دوم اهمیت قرار داشتند که عبارتند از علی آباد ریگ، گرگاب، حبیب آباد، کربکنـد، زمان آباد نرمی، لودریچه، خورزوق، رباط سلطان و سین. همچنین برخی مراکز دیگر به عنوان اقامتگاه های میان راهی در درجة سوم قرار داشتند و موقعیت آنها تابع عبور راه های ارتباطی بود، نه قرارگیری در نقاط کانونی؛ از جــمله اقامتـگاه چهارآباد، بهجت آباد، مادرشاه، قلعه اتابکی و هل آباد.