سعید امیرحاجلو

دشت نَرماشیر در مسیر ارتباطی مرکز فلات ایران به سیستان، هندوستان و سواحل دریای عمان واقع است. این موقعیت ویژه در طول تاریخ اهمیت زیادی به آن داده است. چنان که دست کم از عصر نوسنگی تا دوران متأخر اسلامی آثار فراوانی در آن برجای مانده است. شهر قدیم نرماشیر (محوطه چُغوک آباد) به عنوان یکی از ولایات پنچ گانه کرمان در دوران ساسانی و اسلامی، 190 هکتار وسعت داشته است. این شهر در عصر ساسانی «نرم اردشیر» و «نوهرمزد ارتخشیر» خوانده می شد و در کتب تاریخی به عنوان بارانداز بم، انبار کالاهای عمان و خرمای کرمان، مرکز کشاورزی و میوه های متضاد، سکونتگاه بازرگانان ثروتمند و منزلگاه میان راهی حاجیان سیستان توصیف شده است. اما، این منظر فرهنگی در پژوهش های باستان شناسی ایران ناشناخته است. پرسش اصلی این است که آثار دوران اسلامی در نرماشیر چه ویژگی هایی دارند و پراکندگی و گسترش آنها چگونه است؟ هدف این مقاله، معرفی، مطالعه آثار و تبیین نقشه پراکندگی محوطه های اسلامی نرماشیر است. داده های پژوهش به روش های میدانی و اسنادی گردآوری شده و پژوهش به شیوه توصیفی ـ تحلیلی صورت گرفته است. در نتیجه پژوهش، شهر قدیم نرماشیر و محوطه جلال آباد به عنوان سکونتگاه های کانونی سده های نخست تا میانی اسلامی شناسایی شد و محوطه پیرماشا، قلعه جمالی، قلعه رفیع آباد، قلعه شهید، تپه کارتن، برج ضیاء آباد، برج عنایت آباد، برج حجت آباد و کاروانسرای چهل تخم به عنوان آثار فرعی بررسی و مطالعه شدند.