محسن شرافتمندراد

آویشن شیرازی (Zataria multiflora Boiss.) از گونه های دارویی مهم در جنوب استان کرمان است که در سال های اخیر با زوال و خشکیدگی مواجه شده است. این پژوهش با هدف بررسی شدت زوال این گونه در سه رویشگاه فاریاب، جبالبارز و اسفندقه شهرستان جیرفت و تحلیل عوامل مؤثر بر آن انجام شد. روش تحقیق شامل نمونه برداری میدانی، ارزیابی شاخص های گیاه شناسی، تکمیل پرسشنامه و تحلیل داده ها با آزمون های آماری و مدل معادلات ساختاری (SEM) بود. نتایج نشان داد که معیارهای تعداد ساقه زنده، قابلیت باززایی، ریزش برگ، وجود زخم و رنگ برگ بیشترین وزن را در تعیین شدت زوال دارند. منطقه فاریاب با میانگین شدت زوال 0.12±0.64 بیشترین آسیب را نشان داد، در حالی که منطقه جبالبارز با میانگین 0.15±0.47 کمترین میزان زوال را داشت. همبستگی منفی و معنی داری بین شدت زوال با ویژگی های گیاه شناسی (درصد تاج پوشش، قطر تاج، ارتفاع) و عوامل محیطی مانند ارتفاع، بارندگی، شیب و کربن خاک مشاهده شد؛ در مقابل، دما رابطه ای مثبت و معنی دار با شدت زوال داشت. مدل ساختاری نشان داد که عوامل محیطی و شیوه بهره برداری مهم ترین فاکتورهای مؤثر بر زوال هستند. تحلیل دیدگاه بهره برداران نیز بیانگر آن بود که معیارهای اکولوژیکی، اجتماعی و اقتصادی بیشترین نقش را در تخریب گونه آویشن دارند. در مجموع، یافته های این پژوهش نشان می دهد که کنترل روند زوال آویشن شیرازی نیازمند رویکردی تلفیقی است؛ شامل بهبود مدیریت مرتعی، ارتقاء آگاهی جوامع محلی، اصلاح الگوی بهره برداری و تقویت ویژگی های گیاهی مقاوم. این اقدامات می توانند به حفظ عملکرد اکولوژیکی و کاهش تخریب در اکوسیستم های نیمه خشک منطقه منجر شوند.