سارا سقائی

یکی از مهمترین بنادر تجاری ایران در سد ه های میانی دوران اسلامی، هرمز قدیم (هرموز) بوده است. این بندر پس از افول رونق تجاری سیراف، در سده پنجم هجری قمری یکی از مهم ترین و فعال ترین مراکز بازرگانی دریایی ایران در حاشیه خلیج فارس و دریای عمان به شمار می رفت و با اکثر مراکز اقتصادی، بازرگانی و صنعتی مهم دنیای قدیم در ارتباط بود. در اواخر سده هفتم هجری، در پی درگیری های محلی و ناامنی منطقه، استقرار هرمز از ساحل به جزیره ای در مقابل آن به نام «جرون» منتقل شد. طبق آنچه در متون تاریخی آمده است، پس از این جابه جایی، بندرگاه ساحلی را «هرمز کهنه» و بندرگاه واقع در جزیره را «هرمز نو» نامیدند. مهم ترین دوره رونق استقرار هرمز قدیم سده های پنجم تا اواخر سده هفتم هجری بوده است. بر پایة متون تاریخی، موقعیت هرمز کهنه در محدودة شهرستان میناب امروزی قابل ردیابی است. امروزه شهر یا محوطه باستانی با نام هرمز قدیم در سواحل این شهرستان وجود ندارد. بنابراین پژوهش حاضر در پی شناسایی و مکان یابی «هرمز قدیم» شکل گرفت. تاکنون 36 محوطه از دوره اسلامی طی پروژههای باستان شناسی، در شهرستان میناب شناسایی شده است. هدف اصلی این پایان نامه، مطالعه و گونه شناسی و گاهنگاری شواهد باستان شناسی در محوطه های دوران اسلامی جنوب شهرستان میناب و همچنین مکان یابی هرمز قدیم بر پایه شواهد باستان شناسی و منابع تاریخی است. در این پژوهش تلاش شد، محوطه های دوران اسلامی شهرستان میناب دوباره بررسی شود و توزیع فضایی و گاهنگاری نسبی آنها مورد مطالعه قرار گیرد و بدین ترتیب مکان هرمز قدیم به صورت دقیق تر پیشنهاد شود. گردآوری اطلاعات به دو شیوه میدانی و اسنادی بوده است. با توجه به شواهد تاریخی و بررسی های باستان شناسی، محوطه «چخا» به عنوان بزرگ ترین محوطه ساحلی با یافته های سفالی قابل توجه از سده های میانی دوران اسلامی، می تواند مکان بندرگاهی هرمز قدیم باشد که با محوطه های بزرگ و کوچک دیگری وابسته بوده است. بیشتر محوطه های باستان شناسی شهرستان میناب در دوران اسلامی در بخش جنوبی قرار دارند که از یک سو در حاشیه رود میناب و زمین های رسوبی غرب این رودخانه و از سوی دیگر به ساحل تنگه هرمز مرتبط بوده اند. مدارک به دست آمده از بررسی های باستان شناختی در دشت میناب، به ویژه تراکم محوطه ها و کمیت و کیفیت یافته ها به خصوص یافته های سفالی، نیز مؤید اوج شکوفایی این منطقه در سده های نخستین اسلامی و دوران سلجوقی و نیز دوره صفوی است که دوره شکوفایی هرمز قدیم به ویژه سده های 5 تا 7 هجری قمری را نیز پوشش می دهد.