مهدی دهقانی

در متون تاریخی دوره صفویه، وقایع نگاران ایرانی و سفرنامه نویسان اروپایی اصطلاح «نمایش» را برای گستره وسیعی از پدیدارهای مختلف طبیعی و مناسبات فردی و اجتماعی به کار گرفتند. در این خصوص می توان به توصیف ویژگی های شخصیتی، اخلاقی و اقدامات عمرانی و نظامی برجسته اشخاص بلندمرتبه ای همچون مقامات حکومتی (فرمانروا، صدراعظم و ماموران حکومتی) تا اشخاص عادی (بدهکاران مالیاتی و بازیگران دوره گرد) در مکاتبات اداری داخلی و خارجی اشاره کرد. افزون بر آن، برای موضوعاتی همچون نمایش هدایای پیشکش شده سفیران خارجی به فرمانروای صفوی، اعدام اشخاص مورد غضب حکومت، توصیف بناهای مجلل ازجمله کاخ های سلطنتی و بازی های متنوعی همچون برگزاری مسابقات حیوانات وحشی، آتش بازی و بندبازی در مراسمات و مهمانی های سلطنتی فرمانروایانی همچون شاه عباس اول از اصطلاح «نمایش» استفاده می شد. در همین زمینه، نگارندگان دوره صفویه از واژگان مترادفی همچون «ظهور»، «نما»، «زینت» و «تصویر» برای توصیف کامل تر مفهوم «نمایش» استفاده می کردند. بر این مبنا، پژوهش حاضر درصدد یافتن پاسخ به این پرسش است: اصطلاح نمایش در متون تاریخی دوره صفویه چه جایگاهی داشت؟ برای پاسخگویی، به این برآورد می رسیم که نگارندگان دوره صفویه، به منظور شرح رخدادهای مختلفی مانند مراسمات درباری و جشن ها ازجمله «نمایش درگیری قوچ ها و گاوها» و ویژگی های شخصیتی اشخاص مانند «آن مرتبه از نمایش‏ طلاقت لسان و فصاحت و بخشیدن آن درجه از کیفیت دل چسبی و حلاوت عاطل و عارى است»، «علم اژدها نمایش‏ در نمایش‏ اعجاز پیکار جولان عصاى موسى نمود» و یا «اعلیحضرت را در شیوه تکلّم به هر کلمه و مخاطبه به هر خطابى، دو صفت دیگر هست که به سبب آن فصاحت بیان به زیب و شکوه دیگر در لباس نمایش‏ درمى‏آید» از اصطلاح «نمایش» استفاده می کردند. بدین شیوه، مورخین ضمن ترسیم کامل رخدادها و ویژگی های موردنظر، تأثیر کلامی و اقناع ذهنی بیشتری در مخاطبانشان ایجاد می کردند. پژوهش حاضر با استفاده از روش تحقیق تاریخی و شیوه جمع آوری داده های کتابخانه ای از منابع دست اول تاریخی پس از توصیف و طبقه بندی جنبه های گوناگون اصطلاح نمایش در متون تاریخی به تحلیل و تفسیر این ویژگی ها و تأثیرات مختلف آن در دوره صفویه می پردازد.