مهدی دهقانی

در اواخر قرن نوزدهم میلادی و دوره سلطنت ناصرالدین شاه قاجار، جرج ناتانیل کرزن بازدیدکننده انگلیسی از مناطق مختلف ایران دیدار کرد و شرح مشاهدات خویش را در کتاب ایران و قضیه ایران نگاشت. مشاهده دقیق و ارزیابی موشکافانه از اوضاع سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ایران از ویژگی های برجسته کتاب مذکور است که شایستگی بررسی از جنبه های مختلف را داراست. مهم ترین کاربرد اصطلاح «نمایش» توسط لرد کرزن پیرامون رقابت مستعمراتی دو حکومت مقتدر بریتانیا و روسیه تزاری در ایران بود که دارای ویژگی های گوناگون سیاسی، اقتصادی و اجتماعی است. افزون بر آن در کتاب موردنظر، مفهوم «نمایش» درباره مباحثی همچون نیزه بازی، اشیای گران قیمت موزه حکومتی، تکیه دولت، توپخانه، رژه و یا عملیات نظامی و همچنین آداب اداری ماموران حکومتی بیان شده است. بر این مبنا، پژوهش حاضر درصدد یافتن پاسخ به این پرسش است: اصطلاح «نمایش» در کتاب ایران و قضیه ایران، چه بازتابی داشت؟ برای پاسخگویی، به این برآورد می رسیم که در وهله نخست، لرد کرزن با توجه به سطح تحصیلات مناسب و ذهن تحلیل گر خویش توانسته ارزیابی دقیقی از رخدادهایی که مشاهده کرده است، داشته باشد. در وهله دوم هم وی استنتاجات مهمی پیرامون شرایط معاصر و حتی آتی جامعه ایرانی بیان می کند که در پاره ای از اوقات، ارزیابی اش را در قالب اصطلاح «نمایش» به نگارش درمی آورد. در همین زمینه برای اثبات مدعای مذکور می توان به نمونه هایی همچون «از رسوم ستوده روس ها تأسیس نمایشگاه مصنوعات خودشان است و اجناس را بامهارت بسیار انتخاب نموده نمایش‏ مى‏دهند»، «اجناس بسیار ذی قیمت را در کنار بنجل‏ترین اقلام غیرقابل وصف به نمایش گذاشته‏اند»، «هرگاه نمایش‏ تا شام طولانى شود به وسیله هزاران شمع که در شمعدان های بلورین بر دیوارها هست، روشنایی فراهم مى‏شود»، «نمایش‏ آن روز شامل افرادى خوش‏بنیه و رشید و بلندتر از حد معمول» و همچنین «او به خواندن یک کلمه آن هم قادر نبوده و منظورش نمایش‏ مراقبت رسمى بود» اشاره کرد. پژوهش حاضر با استفاده از روش تحقیق تاریخی و شیوه جمع آوری داده های کتابخانه ای از منابع دست اول تاریخی پس از توصیف و طبقه بندی جنبه های گوناگون اصطلاح نمایش در کتاب ایران و قضیه ایران به تحلیل و تفسیر این ویژگی ها و تأثیرات مختلف آن در جامعه دوره سلطنت ناصرالدین شاه قاجار می پردازد.